700 ışık yılı uzaklığıyla bize yakın yıldızlardan biri olarak sayabileceğimiz Betelgeuse, özellikle kış aylarında herhangi bir dürbün veya teleskoba ihtiyaç duymadan rahatlıkla gözlenebilen bir yıldızdır. Gökyüzünde birbirlerine yakın, belirgin biçimde üst üste veya yan yana dizilmiş üç yıldız olan Alnitak, Alnilam ve Mintaka, Avcı Takımyıldızı’nın kemerini oluşturur. Bu yıldızların yakınında, kırmızı ve turuncu renklerde parıldayan Betelgeuse’u kolaylıkla ayırt edebilirsiniz.

Betelgeuse, (Türkçe adıyla İkizlerevi) gökyüzünde çıplak gözle görebildiğimiz en parlak 10. yıldız¹ olmasıyla beraber, aynı zamanda bize en yakın kırmızı süper dev² yıldızlardan biridir. 10 milyon yıl yaşında olan yıldız, yakıtını inanılmaz bir hızla tüketmesi nedeniyle ömrünün son demlerini yaşıyor. Öyle ki bu yıldız, gelecek 100.000 yıl içerisinde süpernova patlaması geçirerek ömrünü tamamlayacak. Peki bunu nereden biliyoruz?

Betelgeuse Neden Ölüyor?

Yüksek kütleye sahip, anakol evresinde yani yetişkinlik dönemindeki yıldızlar çekirdeklerinde gerçekleşen nükleer füzyon sayesinde hayatlarına devam ederler. Buradaki nükleer füzyon hidrojeni helyuma dönüştürür ve yıldızın enerji elde etmesini sağlar. Bu füzyon aynı zamanda basınç ve kütleçekim kuvveti arasında bir dengenin oluşmasına yardımcı olur. Bu noktada kütleçekim kuvveti yıldızın dağılmasını engellerken, oluşan basınç ise yıldızın tamamen kendi içine çökmesini engeller. Hidrostatik denge adı verilen bu olay sayesinde yıldız hayatına devam eder. Ancak yıldızın yakıtı tükenmeye başladıkça füzyon süreci durur ve artık giderek azalan basınç sayesinde yıldız çekirdeği, kütleçekimine yenik düşmeye başlar.

Ancak eğer yıldız tıpkı Betelgeuse gibi yeterince yüksek kütleye sahipse kütleçekim kuvveti, nükleer füzyonu bir süre sonra yeniden tetikler. Bu defa çekirdekteki helyum atomları, karbon gibi daha ağır elementlere dönüşür. Bu süreç, yıldızın daha iç katmanlarındaki oksijen, neon ve silisyuma kadar sürekli tekrar eder. Her yeni füzyon tetiklenmesiyle beraber yıldız kırmızı süper dev haline gelmek için daha da büyür. Tüm bu süreçler sonunda, yani tüm elementler tüketildiğinde, çekirdekte geriye sadece demir atomları kalır.³ Ancak demir, evrendeki en kararlı atomdur ve nükleer füzyon, demir atomlarını başka bir elemente dönüştüremez.⁴ Dolayısıyla artık tüm yakıtlarını tüketen yıldız, kendi içine çökerek süpernova patlaması açığa çıkarır.

İşte Betelgeuse da artık tam da bu nihai sonun eşiğinde. Süpernova patlaması hariç, anlattığımız bu süreçlerden geçmiş olan yıldız, inanılmaz biçimde büyümüş durumda... Betelgeuse bu yüzden aslında o kadar büyük ki eğer Güneş Sistemimizde olsaydı, Güneş ve Asteroid Kuşağı arasında kalan tüm gök cisimlerini yutardı.

Betelgeuse Yıldızındaki Parlaklık Düşüşü Neye İşaret?

Betelgeuse yıldızını ilgi çekici bir gök cismi haline getiren en önemli unsur, herhangi bir anda patladığına şahit olma ihtimalimizin devam ediyor olması. Yıldızın ömrünün son demlerini yaşadığını bildiğimizden, 2019 yılında gerçekleşmeye başlayan bir olay dikkatleri bu yıldızın üzerine daha da çok odakladı.

Yıldızın parlaklığı 2019 sonları ve 2020 yılının başı arasında %40 oranında azalmıştı. Çıplak gözle bile fark edilebilen bu parlaklık düşüşü, astronomların kafasını bir hayli karıştırmış, acaba Betelgeuse’in patladığına mı şahit oluyoruz diye düşündürtmüştü. Ancak yıldız, 2020 yılının Nisan ayında yeniden normal parlaklığına döndü. Bu parlaklık azalması yıldızın patladığına işaret değildi. Çünkü eğer patlamış olsaydı, İkizlerevi'ni gökyüzünde gündüzleri bile görebilirdik. Patlamasından birkaç hafta boyunca da bu fotoğrafta göründüğü kadar parlak biçimde, yani neredeyse dolunay parlaklığında olurdu. O halde bahsettiğimiz bu %40’lık parlaklık düşüşü, yıldız patladığı için olmadıysa, neyin nesiydi?

Dünya’daki en değerli teleskoplarla yapılan gözlemler sonucunda bu sır nihayet çözülmüş gibi görünüyor. 16 Haziran 2021 tarihinde Nature'da yayınlanan çalışmaya göre⁵ Betelgeuse'nin parlaklık düşüşüne, yıldızın ışığını geçici olarak engelleyen bir toz bulutu sebep olmuştu. Yıldızın yüzeyinde oluşan devasa gaz kabarcıklarının sıcaklığı, yüzeyden fırlatıldıktan sonra giderek düştü. Bu gaz kabarcıkları kısa bir süre sonra soğumanın etkisiyle katı bir toz bulutu halini aldı. Bu toz katmanı Dünya ve yıldız arasında bir bölgede konumlandı ve biz de Dünya’dan baktığımızda yıldızın parlaklığının düştüğünü gözlemlemiş olduk.

Betelgeuse Çoktan Patlamış Olabilir Mi?

Betelgeuse'un henüz süpernovaya dönüşmediğini görüyor olsak da aslında çoktan süpernova olmuş da olabilir. Yıldız süpernovaya dönüştüyse bile 700 ışık yılı uzakta olması nedeniyle, henüz patlamanın ışıkları bize ulaşmadığı için göremiyor olabiliriz. Veya süpernovaya dönüşmesi için henüz önünde on binlerce yıllık zaman daha olabilir. Ancak belki de bu iyi bir şeydir; çünkü eğer yıldız patlamış olsaydı, birkaç hafta sonrasında onu bir daha göremeyecektik. Bakış açınıza göre İkizlerevi yıldızını hala görebiliyor olmak, patladığını görmekten daha anlamlı sayılabilir. Çünkü aslında bizim Güneş’imiz de bundan yaklaşık 5 milyar yıl sonra benzer bir sonu yaşayacak. Bir zamanlar Dünya’daki tüm varlıklara hayat vermiş olan Güneş, yakıtını tamamen tükettiğinde bir kırmızı dev halini alacak ve Güneş Sistemi’ndeki tüm canlılığı yakıp kavurduktan sonra gezegenimsi bulutsuya dönüşecek.⁶

Carl Sagan’ın dediği gibi, astronominin mütevazılaştırıcı bir deneyim olduğu söylenir. Ve astronominin en güzel yanı, aslında insanın evrende göz açıp kapamak kadar kısa sürede yaşayan varlıklar olduğunu sürekli hatırlatmasıdır. Her ne kadar Betelgeuse’u “ömrünün son anlarını” yaşayan bir yıldız olarak nitelesek bile belki de yaşadığımız süre boyunca onun süpernovaya dönüştüğünü asla göremeyeceğiz.

İşte bu yüzden gökyüzünde minik, turuncu bir nokta olarak parıldayan Betelgeuse’u her gördüğünüzde de bunun şu an üzerinde yaşadığımız Dünya’nın nihai sonunun bir yansıması olduğunu aklınızdan çıkarmayın.

Kemal Cihat Toprakçı

Kaynaklar ve Referanslar

1. Betelgeuse is Dimming . . . Why? Sky & Telescope. (2020, Şubat 26).
2. When will Betelgeuse explode?: Brightest Stars. EarthSky. (2021, Şubat 4).
3. Wikimedia Foundation. (2021, Mayıs 11). Stellar evolution. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Stellar_evolution.
4. Siegel, E. (2017, September 2). Ask Ethan: Can Normal Stars Make Elements Heavier (And Less Stable) Than Iron? Forbes.
5. Montargès, M., Cannon, E., Lagadec, E., Koter, A. de, Kervella, P., Sanchez-Bermudez, J., Paladini, C., Cantalloube, F., Decin, L., Scicluna, P., Kravchenko, K., Dupree, A. K., Ridgway, S., Wittkowski, M., Anugu, N., Norris, R., Rau, G., Perrin, G., Chiavassa, A., … Danchi, W. (2021, Haziran 16). A dusty veil shading Betelgeuse during its Great Dimming. Nature News. https://www.nature.com/articles/s41586-021-03546-8.
6. Wendel, J. A. (2019, Ağustos 7). When Will the Sun Die? Space.com. https://www.space.com/14732-sun-burns-star-death.html.