6 Şubat’ta Gaziantep ve Kahramanmaraş’da gerçekleşen büyük depremlerle birlikte sosyal medyada sahte-bilimcilerin paylaşımları da hızla yayılmaya başladı. Bunlardan biri Frank Hoogerbeets adındaki bir kullanıcının attığı tweet'ten kaynaklanıyordu. Virâl hale gelen iddiayla beraber gezegen hizalanmaları ve deprem arasındaki ilişki de sorgulanmaya başlandı.
Frank Hoogerbeets, depremden 3 gün önce attığı tweet'te, depremin yerini ve yaklaşık büyüklüğünü "er ya da geç" ifadesiyle belirtiyordu. Bu tweet deprem gününden sonra Twitter’da ve haber sitelerinde yüzbinlerce kez paylaşıldı ve viral hâle geldi.
Hoogerbeets’in depremleri nasıl tahmin ettiğine baktığımızda gezegen hizalanması gibi astronomik olayları referans aldığını görüyoruz. Peki, bu biçimde depremleri önceden tahmin etmek bilimsel olarak gerçekten mümkün mü? Eğer mümkün değilse, bunu gerçekten basit bir tesadüf olarak niteleyebilir miyiz?
Her şeyden önce Frank Hoogerbeets’in deprem tahmini için kullandığı aracın mantığına bir bakalım. Hoogerbeets'in tahminleri, Güneş sistemindeki gezegenlerin konumlarının ve hizalanmalarının depremleri tetiklediği varsayımı üzerinden ilerliyor.1
Gezegen Hizalanması Astronomide Neyi İfade Ediyor?
Güneş Sistemimizdeki tüm gezegenler, ekliptik düzlemi adı verilen bir düzlem üzerinde hareket ederler. Yani tüm gezegenler hemen hemen aynı düzlemdedirler. Bu düzleme Dünya da dâhil olduğu için, eğer gökyüzünü düzenli aralıklarla takip edecek olursanız, gezegenlerin gökyüzünde bir çizgi oluşturduğunu fark edersiniz.
Ancak birçok gezegeni her zaman aynı anda, aynı gökyüzünde göremeyiz. Çünkü her gezegenin Güneş’e olan uzaklığı ve Güneş etrafındaki yörünge süresi farklıdır. Örneğin Güneş’e en yakın gezegen Merkür Güneş etrafındaki bir tam turunu 88 günde tamamlarken, çıplak gözle görebildiğimiz en uzak gezegen olan Satürn, bir tam turunu 29 yılda tamamlıyor. Bu nedenle, bir gezegen gökyüzünde görülürken, diğer gezegenler bizim bakış açımızın dışında kalabilirler. Diğer bir deyişle tüm gezegenler ekliptik düzlemi üzerinde hareket etseler de ekliptik etrafında 360 derecelik açı boyunca dağılıyorlar. Gezegenleri aynı anda gökyüzünde görmemiz için, ekliptiğin ufuktan ufuğa 180 dereceden daha küçük bir bölümü içinde konumlanmaları gerekiyor.2 İşte bu gerçekleştiğinde, yani birkaç gezegen gökyüzünde aynı anda görüldüğünde buna gezegen hizalanması adını veriyoruz.
Bu noktada kendini deprem araştırmacısı olarak tanımlayan Frank Hoogerbeets’in tutunduğu dal şu; gezegenler hizalandıklarında Dünya’ya etki eden kütle-çekiminin, depremleri tetiklediği iddiası… Düz mantıkla düşündüğümüzde bu fikir kulağa başta çok da mantıksız gelmese de konuya biraz daha bilimsel bir taraftan yaklaştığımızda, ciddi sorunların olduğunu görüyoruz. Bunu anlamak için önce gezegenlerden değil, bize çok daha yakın bir gökcisminden, Ay’dan başlayalım.
Ay Depremleri Tetikliyor Mu?
Ay’ın kütleçekimi nedeniyle gelgitlerin oluştuğunu biliyoruz ve bunu gözlemleyebiliyoruz. Üstelik sadece Ay değil, Güneş de gelgitlere sebep olur, çünkü Güneş’in Dünya üzerindeki kütleçekim etkisi Ay’ın Dünya üzerindeki kütleçekim etkisine kıyasla 178 kat kadar fazladır.3 Ancak buna rağmen, mesafe farkı nedeniyle Güneş’in gelgitlere olan etkisi Ay’ın yaklaşık yarısı kadardır.
Bununla birlikte Güneş, Ay ve Dünya hizalandıkları durumlarda gelgit etkilerinin arttığına da şahit oluruz. Örneğin Ay, Yeniay ve Dolunay evresindeyken, Güneş’le aramızda olduğu anlamına gelir ve bu evrelerde bu üç gök cismi hizalandığı için gelgit baskınlarının daha yüksek seviyelerde gerçekleştiğini görürüz.4
Peki hâl böylese, Ay gerçekten depremleri tetikliyor olamaz mı?
Bilim insanları onlarca yıl boyunca gelgit döngüleri ve sismik aktiviteler arasında bir korelasyon bulmaya çalıştı. Nitekim Ay ve çok küçük depremler arasında bir korelasyon olduğuna dair bazı çalışmalar5 da var. Ancak burada bahsettiğimiz etki, son derece zayıf ve bu korelasyonun gerçekten depremleri tetikleyebileceği bilim dünyasında hâlâ tartışmalı.6
Nitekim bu tür çalışmalarda ortaya çıkan her korelasyonun, yani iki ayrı değişken arası ilişkinin nedensellik olmadığını da belirtmemiz gerek.
Basit bir örnek vermek gerekirse, bir futbol turnuvasında atılan gollerin sayısıyla, iş kazasında ölen insanların sayısı arasında bir korelasyon keşfedebilirsiniz. Ancak bu korelasyon, insanların iş kazasında ölmelerinin sebebinin, turnuvada atılan goller olduğunu göstermez.
Söz konusu gezegen hizalanmalarıyla deprem arasındaki ilişki olduğundaysa, bu durumda arada hiçbir bağlantı olmadığını görüyoruz. Çünkü uzaklık sebebiyle gezegenlerin Dünya’ya olan kütleçekimsel etkileri, Ay’a kıyasla çok daha düşük. Öyle ki en iyi ihtimalde dâhi, bütün gezegenleri alıp, Dünya’ya en yakın konumlarına yerleştirecek olsaydık bile, ortaya çıkan toplam kütleçekim etkisi, Ay’ın sadece %2’si kadar olurdu.7 Kaldı ki burada en iyi ihtimalden, yani tüm gezegenlerin hizalanıp, Dünya’ya en yakın konumda olmalarından örnek veriyoruz.
Dolayısıyla Ay’ın küçük depremleri tetiklemesiyle ilgili çalışmalar bile tartışmalıyken, Ay’dan çok daha düşük etkiye sahip birkaç gezegenin deprem tetiklemesi, tamamen bilim dışı ve hiçbir temele dayanmıyor. Diğer bir deyişle eğer gezegen hizalanmalarının en azından ölçülebilir bir etkisi olsaydı, bu durumda Ay’ın Dünya’ya çok daha net ve tartışmaya mahal vermeyecek ölçüde büyük bir etkisi olurdu.
Uzun lafın kısası gezegen hizalanmalarının depremlere sebep olmasının hiçbir yolu yok. E durum madem böyle, Frank Hoogerbeets, nasıl oldu da depremden sadece birkaç gün önce böyle bir tahmin yapabildi? Bunu sadece tesadüf deyip geçiştirebilir miyiz?
Sahte Deprem Uzmanları Depremleri Nasıl Tahmin Ediyor?
Frank Hoogerbeets gibi sahte deprem uzmanları ya da kâhinlerle ilgili görmezden gelinen nokta, aslında çok sayıda tahmin & deneme yapıyor olmaları. Uygulanan metot, çok sayıda deprem tahmini yapıp, bunları bilimsel gibi görünen kelimelerle süsledikten sonra tutan tahminlerin vurgulanması, tutmayanların ise ortadan kaldırılmasına dayanıyor.
Üstelik bu bilinen bir safsata örneği ve Texas Keskin Nişancı Safsatası (Texas Sharpshooter Fallacy)8 olarak da geçiyor. Bu safsata türüne göre, bir nişancı hedefe yönelik pek çok atış yaparken, sadece istediği atışların etrafını boyar. Böylece hedefle alakasız atışlar görmezden gelinerek, kendisini yanıltıcı biçimde iyi bir nişancı ilan eder.
Aslında bu hatalı algı sadece nişancının bizi kandırma çabasıyla da ortaya çıkmıyor. Sosyal medya kullanıcılarının buradaki payı büyük. Bunun gibi deprem tahminlerinde kullanıcılar yalnızca tutan tahminleri beğenip, paylaşırlarken, tutmayan tahminler görmezden geliniyor.
Kavuşumlar (Conjunction) İle Deprem Tahmini Yapılabilir Mi?
Hoogerbeets gibi astrologlar ve sahte-bilimcilerin depremleri tahmin etmek için gezegen hizalanmalarının yanı sıra kavuşumlara da sık sık başvurduğunu görüyoruz. Ancak kavuşum, gezegen hizalanmasından daha farklı bir durum.
Gezegen Hizalanması ve Kavuşum Arasındaki Fark
Gezegen hizalanması kısaca birçok gezegenin aynı anda fakat geniş bir alanda görülmesine deniyor. Kavuşumlar ise sadece iki gezegen arasında olabilir. Örneğin 2020 yılında gerçekleşen Jüpiter ve Satürn kavuşumunda bu iki gezegen gökyüzünde birbirlerine 0.1 derece kadar, yani çok yakında görülmüşlerdi.9
Ancak buradaki önemli nokta, kavuşumlar sırasında bu gök cisimlerinin bizim açımız nedeniyle de birbirlerine yakınlarmış gibi görünmeleri... Örneğin 2020 yılında bu büyük kavuşumda dahi bu iki gezegen arasındaki mesafe yüz milyonlarca kilometre kadardı. Dolayısıyla, bütün gezegenleri Dünya’ya en yakın oldukları konumda bile, kütleçekimlerinin Dünya’ya etkisi Ay’ın %2’si kadar olacağından, sadece iki uzak gezegen arasında gerçekleşen kavuşumu depremlerle bağdaştırmak son derece alakasız.
Üstelik kavuşum dediğimiz gök olayları, medyada yansıtıldığı gibi yüzlerce yılda bir gerçekleşecek kadar nadir olaylar değiller. Örneğin sadece bu yıl içinde bile gerçekleşecek 7 ayrı kavuşum var.
Ayrıca Hoogerbeets’in attığı tweette belirli bir zaman aralığının olmadığının da altını çizmek gerekiyor. Çünkü Hoogerbeets’in belirttiği bölgede, belirttiği büyüklükte “er ya da geç” bir depremin olacağı, daha önce yer bilimciler tarafından birçok kez dile getirilmişti. Yani Hoogerbeets ya da herhangi bir astrolog, aslında depremi bilmedi!
Sonuç
Deprem, bilimsel bir gerçektir. Depremler, yer kabuğundaki fay hattı adı verilen kırıkların gerilme, sıkışma gibi yüksek basınç oluşturan nedenlerle kırılması sonucu oluşur. Ay'ın küçük depremleri tetiklemesi konusunun tartışmalı olmasının yanı sıra bugüne dek depremlerin gök cisimlerinin hareketleri veya konumları nedeniyle oluştuğuna işaret eden hiçbir bilimsel çalışma yoktur.
Kemal Cihat Toprakçı
Kaynaklar ve Referanslar:
- Akkaş, S. Hollandalı 'uzman' (!) Depremin Zamanını Doğru Bilmedi: Doğruluk Payı. Retrieved February 22, 2023, from https://www.dogrulukpayi.com/dogruluk-kontrolu/hollandali-uzman-depremin-zamanini-dogru-bilmedi
- Amaya, N. (2018, May 25). Do all the planets ever line up? WorldAtlas. Retrieved February 22, 2023, from https://www.worldatlas.com/articles/do-all-the-planets-ever-line-up.html
- Bakırcı, Ç. M. (2022, July 3). Gelgit Nedir? suların metrelerce Yükselip metrelerce çekilmesine neden Olan Medcezir Nasıl Oluşur? Evrim Ağacı. Retrieved February 22, 2023, from https://evrimagaci.org/gelgit-nedir-sularin-metrelerce-yukselip-metrelerce-cekilmesine-neden-olan-medcezir-nasil-olusur-12041
- US Department of Commerce, N. O. and A. A. (2014, August 1). Why do we have spring tides in the fall? NOAA's National Ocean Service. Retrieved February 22, 2023, from https://oceanservice.noaa.gov/facts/springtide.html
- ScienceDirect. Evidence of earthquake triggering by the Solid Earth Tides. Earth and Planetary Science Letters. (2009, January 22). Retrieved February 22, 2023, from https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0012821X08007723
- Ii, R.-G. L., & Times, L. A. (2018, January 19). Do moon phases produce big earthquakes? study debunks that idea. Phys.org. Retrieved February 22, 2023, from https://phys.org/news/2018-01-moon-phases-big-earthquakes-debunks.html
- Plait, P. (2021, October 22). No, the Eclipse and a planetary alignment will not cause massive earthquakes. sheesh. SYFY Official Site. Retrieved February 22, 2023, from https://www.syfy.com/syfy-wire/no-the-eclipse-and-a-planetary-alignment-will-not-cause-massive-earthquakes-sheesh
- Kenton, W. (2021, May 19). Texas sharpshooter fallacy. Investopedia. Retrieved February 22, 2023, from https://www.investopedia.com/terms/t/texas-sharpshooter-fallacy.asp
- Toprakçı, K. C. (2020, December 20). 21 aralık 2020 Satürn - Jüpiter Büyük Kavuşumunu Görmeye Hazır Mısınız? Kozmik Anafor. Retrieved February 22, 2023, from https://www.kozmikanafor.com/21-aralik-2020-saturn-jupiter-buyuk-kavusumunu-gormeye-hazir-misiniz/
