Bu yılın Eylül ayına kadar gerçekleşecek bir nova patlaması, gökyüzünde çıplak gözle görülebilecek parlaklığa ulaşacak.¹

Bundan yaklaşık 800 yıl önce 1217 yılında, gökyüzündeki Corona Borealis, yani Kuzey Tacı takım yıldızına bakan birçok insan, muhteşem bir gök olayına tanık oldular. Başlangıçta gökyüzünde pek de görünür olmayan bir cisim, bir anda yüksek bir parlaklığa ulaşmış ve bir süre sonra gözden kaybolmuştu Ancak 800 yıl önce yaşamış bu insanlar, bu olaya şahit olan son insanlar değillerdi. Zira bu tuhaf gökyüzü aktivitesi 800 yıldan uzun bir süre boyunca aralıklarla tekrar ediyor. Kayıtlara göre aynı olaya, aynı bölgede 1787, 1866 ve 1946 yıllarında da rastlanmış.² Ve çok yakın bir zamanda buna biz de tanık olacağız.

Patlama Bir Süpernova Mı? Süpernova ve Nova Arasındaki Fark Ne?

Süpernova dediğimiz gök olayları, bir yıldızın yakıtını tamamen tüketip, kendi içine çökmesi sonucu oluşan enerji patlamaları. Yani bir yıldız süpernova patlaması geçirdikten sonra kütlesine bağlı olarak ardında bir nötron yıldızı ya da kara delik bıraktığı için, tekrar tekrar patlaması da mümkün değil.

Her ne kadar popüler kültürde yerleşmiş algıdan dolayı süpernovalar daha çok biliniyor olsa da, Dünya’dan gözlemlediğimizde süpernova gibi görünen bir gökyüzü olayı daha var: Novalar. Söz konusu novalar olduğunda durum değişiyor, çünkü nova dediğimiz olay sırasında aslında tam olarak bir yıldızın ölümünden bahsetmiyoruz.

Zira bir novanın açığa çıkabilmesi için, mutlaka bir çift yıldız sistemine ihtiyacımız var. Yani bir sistemde iki yıldızın birbirine görece yakın biçimde konumlanmış olması gerekiyor.

Beyaz Cüce Yıldız Nedir, Nasıl Oluşur?

Novalara sebep olan beyaz cüce yıldızından bahsetmemiz gerek. Astronomide beyaz cücelerden bahsederken, bu cisimleri bildiğimiz anlamdaki yıldızlardan daha çok bir tür “yıldız cesedi” diye betimleriz. Çünkü bir beyaz cüce, artık enerji üretemeyen, Güneş benzeri düşük kütleli yıldızların ölümünden arta kalan yıldız çekirdeğidir. Yani, teknik olarak baktığımızda bunlar zaten ölmüş yıldızlardır.

Yıldızların hem yaşam süreçlerini, hem de ölürken neye dönüşeceklerini her zaman sahip oldukları kütleleri belirler. Yani her yıldız, enerjisini tüketip öldüğünde, bir kara deliğe ya da nötron yıldızına dönüşecek kadar yüksek kütleli olmayabilir. Örneğin bizim Güneşimiz, öldüğünde nötron yıldızına veya bir kara deliğe dönüşmeyecek. Çünkü kütlesi bunun için yeterli değil. 5 milyar yıl sonra Güneş’in yakıtını tüketmesi sonucu bozulmaya başlayan kütle-çekimi ve basınç arasındaki denge, Güneş’i önce bir kırmızı deve dönüştürecek. Yıldızımız aşırı genişlediğinde, onu bir arada tutmak için yeterli olan kütle-çekimi gücünü yavaş yavaş kaybedecek. Bu noktada Güneş, geri dönüşü olmayacak biçimde dağılmaya başlayacak. Diğer bir deyişle, yıldız dış katmanlarını uzaya saçarak, bir gezegenimsi bulutsuya dönüşecek. Bu bulutsunun merkezindeyse yıldızımızın çekirdeği, yani bir beyaz cüce kalacak.

Bu noktada artık yıldızın eski hâlinden eser kalmayacak kadar küçük bir cisim kalır. Öyle ki tipik bir beyaz cücenin boyutunu Dünya ile kıyaslayacak olsaydık, Dünya’yla neredeyse aynı boyutta kaldığını görürdük. Ancak beyaz cücenin bu küçük boyutu sizi aldatmasın. Çökmenin durduğu anda beyaz cüce artık o kadar sıkışmıştır ki, sadece bir pinpon topu büyüklüğünde bir parçası bile 1 ton ağırlıkta olabilir. Diğer bir deyişle, Güneş’ten 5-6 kat daha büyük kütleli bir yıldızdan geriye kalan bir beyaz cücenin kütlesi, Güneş’in şu anki kütlesi kadar büyük olabilir.³

Yani, her ne kadar artık enerji üretemediği için ölmüş desek de aslında bir beyaz cüce, normal bir yıldız kadar yüksek kütleye sahip olabilir. Yalnız bir beyaz cücenin, milyarlarca yıl boyunca yavaş yavaş soğuyup, tamamen solmaktan başka bir şansı yoktur. Ancak bu beyaz cücenin yakınlarında başka bir yıldız daha varsa, yani beyaz cüce bir çift yıldız sisteminde bulunuyorsa durum değişir.

Nova Nedir, Nasıl Oluşur?

Beyaz cüce, hâlâ çok yoğun ve kütleli bir cisim olduğundan, yakınlarında başka bir yıldızın olması, beyaz cücenin bu yıldızdan madde çalmasına sebep olur. Yüzbinlerce yıl boyunca beyaz cücenin, sistemdeki diğer yıldızdan çaldığı maddeler, burada bir yığılma/toplanma diskini oluşturacaktır.

Aynı zamanda yıldızdan beyaz cücenin yüzeyine doğru gerçekleşen yoğun hidrojen içerikli gaz akışı da devam eder. Böylece beyaz cücenin yüzeyinde hidrojen bir örtü meydana gelir. Bu sırada beyaz cüce, yüzeyindeki hidrojeni ısıtır ve sonunda ısınan hidrojen, füzyonu yeniden başlatacak şekilde tutuşur. Enerjideki bu ani artış, nükleer füzyon patlaması kaynaklı ani bir parlamaya sebep olur. Bu patlama sırasında cismin ışınım gücü 10.000 kattan daha yüksek seviyelere ulaşabilir.⁴

Bazı novalarda, sistemdeki yıldız, beyaz cüceyi beslemeye devam eder ve füzyon belirli aralıklarla tekrar tekrar ateşlenir. Böylece patlamalar, bir kere değil, defalarca, düzensiz aralıklarla devam eder. İşte bunlara astronomide tekrarlayan (recurrent) nova⁵ deniyor ve görme şansımızın olduğu olay da, bir tekrarlayan nova örneği. Yani tıpkı az önce Güneş’imizin geleceğini anlattığımız senaryodaki gibi, bu olayda da bir kırmızı dev dış katmanlarını uzaya saçıyor, ancak tam bu sırada burada bulunan bir beyaz cüce, kütlesi sayesinde tüm bu malzemeleri üzerinde toplayıp, güçlü bir patlamanın açığa çıkmasına sebep oluyor. Biz de bu patlamayı Dünya’dan, bir parlama şeklinde gözlemliyoruz. Bu parlama, gökyüzünde yeni bir yıldız gibi göründüğü için bu gök olaylarına latince "yeni" anlamına gelen "nova" adı veriliyor.

Novayı Görmek İçin Gökyüzünde Nereye, Ne Zaman Bakmak Gerekiyor?

Gökyüzünde Kuzey Tacı, yani Coronae Borealis bölgesinde olduğu için T Coronae Borealis (kısaca: T CrB) olarak isimlendirilen bu nova, en son 1946 yılında gözlemlenmişti. Ve astronomlar, bu çift yıldız sistemini incelediklerinde bir sonraki patlama döneminin, şu an ile bu yılın Eylül ayı arasında bir tarihte gerçekleşeceğini hesapladılar.⁶ Yani gerçekten de çok yakın bir tarihte, Kuzey Tacı takım yıldızına baktığımızda, bu novanın gökyüzünde çıplak gözle bile görülebilecek kadar parlaklaştığına şahit olacağız.

Bu takım yıldız, gerek gökyüzünde kapladığı alanın görece küçük oluşu, gerekse yıldızlarının düşük parlaklığı sebebiyle özellikle gökyüzü gözlemine yeni başlayanlar için tespit edilmesi biraz zor bir hedef olabilir. Ancak kuzey tacını, tespit edilmesi çok daha kolay olan ve gökyüzünde büyük alanlar kaplayan Herkül ve Çoban takımyıldızları arasında bulabilirsiniz.

T CrB Ne Kadar Parlak Görünecek?

Bir beyaz cüce ve bir kırmızı dev yıldızdan oluşan bu çift yıldız sisteminin normalde parlaklığı 10 kadir kadar. “Kadir” (magnitude) astronomide yıldızların parlaklıklarını sınıflandırmak için kullandığımız bir terim. Basitçe kadir sisteminde değer ne kadar fazlaysa, cisim o kadar sönük görünür. Yani her ne kadar kulağa yüksek bir parlaklık değeri gibi gelse de 10 kadir demek, çıplak gözle görülemeyecek kadar sönük bir değer anlamına geliyor. Tam tersi biçimde bir cismin kadir değeri ne kadar azalırsa, o cisim gökyüzünde daha parlak görünür.

Gerçekleşmesi beklenen bu nova patlaması sırasında, sistemin parlaklığının +2 kadire kadar yükseleceği tahmin ediliyor. Kıyaslamak açısından örneğin 2 kadir, gökyüzünde kutup yıldızının sahip olduğu parlaklık değeriyle aynı. Yani T CrB nova patlaması, gökyüzünde kutup yıldızı kadar parlak görülebilecek.

T CrB novası, 2 kadirlik maksimum parlaklığına ulaştığında birkaç gün boyunca daha çıplak gözle görülmeye devam edecek. Eğer dürbün ya da teleskobunuz varsa, bu nova patlamasını yaklaşık 1 hafta boyunca görebilirsiniz.

Yaklaşık 1 haftanın sonunda ise T CrB novası parlaklığını kaybederek 80 yıl boyunca daha sessizliğe gömülecek. Yani, tek bir şansımız var. Bu nova patladığında, Dünya’daki tüm teleskopların büyük bir kısmıyla hep birlikte aynı noktaya bakıp aslında ölmüş bir yıldızın, yeniden hayata dönme çabalarını seyrediyor olacağız.

Yazar: Kemal Cihat Toprakçı
Astronomi Editörü: Asya Demirkol

1. Ridgeway, B. (2024, February 27). View Nova Explosion, “new” star in Northern Crown. NASA. https://blogs.nasa.gov/Watch_the_Skies/2024/02/27/view-nova-explosion-new-star-in-northern-crown/
2. Andrews, R. G. (2024, March 25). This dead star flares to life every 80 years. your only chance to see it will come any day now. Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article/this-nova-will-soon-erupt-as-a-once-in-a-lifetime-new-star-in-the-night-sky/
3. Emecan, Z. (2020, July 28). Bir Beyaz Cüce Yıldız Nasıl Oluşur? • Kozmik Anafor. https://www.kozmikanafor.com/bir-beyaz-cuce-yildiz-nasil-olusur/
4. Soydugan, F. (2022). Mikronovadan hipernovaya şiddetli yıldız patlamaları. Bilim ve Teknik, 30–39.
5. Recurrent Novae - an overview | ScienceDirect Topics. https://www.sciencedirect.com/topics/physics-and-astronomy/recurrent-novae
6. Announcing T CRB pre-eruption dip. aavso. https://www.aavso.org/news/t-crb-pre-eruption-dip