Bulutsu, yıldızlararası ortamda bulunan astronomik ölçekte çok büyük alana yayılmış kozmik gaz ve tozdan oluşan yapılara verilen isimdir. Latince nebula (sis) isminden türemiştir. Bulutsular, yıldızların doğum yerleri veya bir yıldızın öldükten sonra ardında bıraktığı yapılardır.
Önceden, galaksiler dahil noktasal olmayan her yapıya bulutsu denilirken galaksilerin keşfiyle bu durum ortadan kalkmış ve birbiriyle ilgisiz bu iki yapı doğru tanımlarını bulmuştur.
Nebulalar binlerce ışık yılı genişliğinde olabilir. Bu ortamdaki gaz ve tozlar homojen bir dağılım göstermez. Bazı alanlarda az olduğu ya da hiç olmadığı için Dünya’ya gelen ışıkları net bir şekilde görebiliyoruz. Bulutsuların olduğu bölgeler ise nebulanın oluşumu, yoğunluğu, içeriği, bulunduğu konum, yıldızlara yakınlığı, yıldız barındırması gibi değişik sebeplerle bize farklı görüntüler verebilmektedir. Buna bağlı olarak da bulutsuları kategorize edebilmekteyiz.
Bulutsuların İçeriğinde Ne Var?
Bulutsular, muhteşem görünüşleriyle evrendeki en güzel yapılar arasında yer alır. Bazen içinde bulunan yıldızlar, bulutsuların değişik renklerde parlamasına neden olur. Farklı renkler, nebula içindeki farklı unsurlar sebebiyle oluşur. İçerik de bu unsurlardan biridir. Aslında içerikleri evrende bulunan element oranıyla paralellik gösterir. Bu elementler %75 oranda hidrojen, %24 helyum ve çok az oranda karbon, nitrojen, oksijen, neon, magnezyum, silikon, demir gibi ağır elementlerdir.
Ağır elementler, süpernova patlamaları ile oluştuğu için süpernova kalıntısı dediğimiz türlerde görece daha fazla bulunmaktadır. Bahsettiğimiz elementler yıldızlararası gaz kategorisinde değerlendirilebilir. Ancak yıldızlararası ortamda bulunan tozlar, bu bölgelerdeki gözlemleri zorlaştırır. Bu nedenle yıldızlararası ortamdaki gazların ağır elementler barındırdığı tahmin edilmektedir.
Bulutsuları Çıplak Gözle Görebilir Miyiz?
Nebulalar çıplak gözle görülebilir. Çıplak gözle görebileceğimiz en parlak nebula Avcı Bulutsusudur. Dürbün ya da küçük bir teleskopla, özellikle kış aylarında rahatlıkla izlenebilir. Messier 42, M42 adlarıyla da bilinir.
Avcı (Orion) Bulutsusu, Avcı takımyıldızı bölgesinde, Alnitak, Alnilam ve Mintaka yıldızların oluşan Avcı Kuşağının alt kısmında yer alır. Yaklaşık 1500 ışık yılı ötemizde olmasıyla birlikte 30 ışık yıllık genişliğiyle bize en yakın ve en büyük yıldız oluşum bölgelerinden biridir.
Bulutsu Türleri
Bulutsular, gördüğümüz şekilleriyle kendilerini tanıtıp, oluşumlarına göre kategorize edilirler. Bu türleri, karanlık bulutsular, emisyon bulutsuları, yansıma bulutsuları, gezegenimsi bulutsular ve süpernova kalıntıları olmak üzere beş maddede inceleyebiliriz.
Emisyon Bulutsusu (Salma Bulutsusu)
Emisyon kelime anlamı olarak “çıkarma” demektir. Bu tür nebulalar da kendi ışıklarını ürettikleri için bu isim verilmiştir. Bulutsunun içindeki veya yakınındaki yıldızların yaydığı radyasyon, bulutsunun içeriğindeki gazlara yoğun bir şekilde enerji verir. Bu enerji, iyonizasyon nedeniyle hidrojen atomlarından elektron kopmasına neden olur. Enerji yüklü elektronlar tekrar atomlarla birleştiklerinde ise yüksek enerji seviyesinden düşük enerji seviyesine inerler.
Bu durum, ışık şeklinde enerji yayılmasına ve bulutsunun parlamasına sebep olur. Hidrojen atomundan dolayı renkleri kırmızıdır. Yukarıda bahsettiğimiz Avcı Bulutsusuna ek olarak, Kalp ve Ruh Bulutsusunu da bu türe örnek gösterebiliriz.
Yansıma Bulutsusu
Yakınlarındaki yıldızdan aldıkları ışığı yansıtan bulutsu türleridir. Yıldızdan gelen ışık, gaz ve toz içinde dağılarak ilerler ve bu da bulutsunun mavi renkte görünmesine sebep olur. Yansıma bulutsuları, genellikle diğer türlerdeki bulutsuların yakınlarında yer almaktadır.
Emisyon bulutsularından ayrılma nedeni ise yıldızdan gelen radyasyonun, gazı iyonize edecek kadar güçlü olmamasıdır. Avcı Bulutsusuna yakın NGC 1999 Bulutsusunu ya da Ülker Açık Yıldız Kümesi tarafından aydınlatılan bulutsuyu örnek gösterebiliriz.
Karanlık Bulutsu (Soğurma Bulutsusu)
Karanlık bulutsular, içerdikleri yoğun gaz ve özellikle tozdan dolayı, içlerinden ve arkalarından gelen görünür ışığı emerek, çevresine göre karanlık kalır.
Genellikle ışık saçan bulutsularla birlikte bulunurlar ve bu da, onları bir silüet olarak fark etmemizi sağlar. Bu türün en iyi örneği, oldukça ünlü olan At Başı Bulutsusu'dur.
Gezegenimsi Bulutsu
İsimlerinde "gezegen" sözcüğü geçse de gezegenimsi bulutsuların aslında gezegenlerle hiçbir ilgisi yoktur. Bulutsuları inceleyen eski gökbilimciler, bu türlerin şekillerini bir gezegene benzettikleri için bu ismi almıştır ve hâlâ ismini korumaktadır.
Kütle olarak Güneş benzeri veya daha düşük kütleli yıldızlar, yaşamlarının sonlarına geldiklerinde dış katmanlarını uzaya fırlatıp, merkezde beyaz cüce dediğimiz yıldız bırakırlar. Dış katmandaki saçılan gazlar, merkezdeki beyaz cücenin yaydığı radyasyon ile iyonize olup parlamalarına neden olur. Halka Bulutsusunu örnek gösterip, Güneş Sistemimizin de ömrünü doldurduktan sonra bu türe örnek olacağını belirtelim.
Süpernova Kalıntıları
Büyük kütleli yıldızlar, ömürlerini tamamladığında süpernova dediğimiz yüksek enerjili bir patlama gerçekleştirirler. Bu patlamayla yıldız, içeriğini dağınık bir şekilde uzaya fırlatır ve yıldızın merkezinde kara delik veya nötron yıldızı oluşur. Fırlatılan içeriğin, yıldızın erken dönemlerinde uzaya salmış olduğu maddeyle çarpışması ve yüksek enerji etkisiyle parıldama meydana gelir. Şiddetli bir patlamanın sonucunda oluşmaları sebebiyle düzensiz ve dağınık bir şekilde görünürler.
Çinli gökbilimcilerin 1054 yılında kayda aldığı bir süpernova patlamasının sonucu olarak, bugün Yengeç Bulutsusu ismiyle bildiğimiz bulutsu, bir süpernova kalıntısıdır.
Tolga Barın
Kaynaklar ve Referanslar:
- https://www.nasa.gov/content/discoveries-hubbles-nebulae
- https://www.nasa.gov/feature/goddard/2017/messier-42-the-orion-nebula
- https://astronomi.itu.edu.tr/genel/tozlardan-yildizlara-yildizlardan-tozlara-nebulalar/
- https://www.quora.com/How-does-the-elemental-composition-of-the-human-body-compare-to-elemental-composition-of-universe
